پراكتیزەكرنا ریفۆرمێ د بیرۆكراسیەكا كلاسیكدا
محەمەدعەلی یاسین
(ئەم نابێژین كێ بریارا ریفۆرمێ دا و كێ بجھئینا، لێ دڤێت پرۆسێسا رازیبوونا ریفۆرمخوازان ژبۆ پەیادەكرنا ریفۆرمێ ب تێر و تەسەلی بھێتە ئاشكەراكرن و لایەنێن باش و پوزەتیڤێن ریفۆرمێ دیارببن.)
(ریفۆرم ھەست ب ھاڤیبوونێ دكەت دناڤا تەڤ سیستەمێن فۆرم كەڤندا. )
(ئەگەر نھۆ ئەم بتنێ ھزر د مینبەرێن مزگەفتاندا بكەین و ئەو گۆتارا ژوێرێ دەردكەڤیت و رۆلێ كو ئەو گۆتار د ئاڤاكرن یان وێرانكرنا ھزرا جڤاكیدا دگێریت بەرچاڤ بكەین، دێ دیاربیت كا ریفۆرم چەندا گرنگە بۆ گۆتاربێژان)
د گەلەك دەلیڤاندا دھێتە گۆتن كو زانكۆ بلندترین بنگەھێ زانست، زانین، پێگەھاندن و فێركرنێ یە دناڤا جڤاكیدا و پێشكەفتنا جڤاكی ژ گەلەك لایانڤە بەندە لسەر پێشكەفتنا زانكۆیێ برەنگەكێ گشتی. راستیا ڤێ گۆتنێ ھەلبەت رێژەیی یە و ھند لایەنێن ژیانێ ھەبووینە كو ژ ڤەبوونێ و تا نھۆ ژی ھەبوونا زانكۆیێ نەشیایە وەكو پێتڤی كارتێكرن و گھۆرینێن پوزەتیڤ لسەر ستراكچەر و كارێ وێدا بكەت.
لڤان داویان و ب سەرھلدانا پێلا ریفۆرمێ و بلندبوونا بوونا درووشمێ نووكرنێ ژ لایێ وەزارەتا خواندنا بلندڤە، زانكۆیا دھۆك ژ ئێكەمینان بوو كو باوەشا خۆ بۆ ڤان پێشھاتان ڤەكری و ب وێرەكیەكا نەچاڤەرێكریڤە دەست ب جێبەجێكرنا وێ كر. تا رۆژا نھۆژی ئەڤ ریفۆرمە یا ھاڤیە و ھێشتا یا ژ چەندین قوناغان دەرباز دبیت. سیناریۆیا ڤێ ریفۆرمێ ل زانكۆیا دھۆك بڤی رەنگی بوو كو ل دەستپێكاندا دەنگێن نەرازی، لێكنەگەھشتن، كێشە و ڤەكێشێن جوداجودا ژ ڤەرێژا ئێكەمینا بانگەوازیا ریفۆرمێ بوون. دەما ھاتیە قۆناغا بجھئینانێ، تا رادەكێ ئەڤ دەنگە كزبوون و پتریا وان ھەولدان كرن ژبۆ بدەستڤە ئینانا پۆستان دناڤا سیستەمیدا و ھەولێن مەزن ھاتنە دان كو ببنە بەشەك ژ سیستەمی. قوناغاسیێ، كو نھۆ ئەم تێدا دبورین، گەلەك بالكێش دیاردكەت و ژ ھژمارەكا كاراكتەران پێكدھێت. گرۆپەك ژڤان كاراكتەران ئەون یێن كو دبێژن ئەم د ڤی سیستەمی ناگەھین و گەلەكێ ئالۆزە. بەرسڤا وەزارەت و سەرۆكاتیا زانكۆیێ ژی بۆ وانا ئەوە كو ڤان مرۆڤا نەڤێن خۆ تێبگەھینن و د تەمبەلن. ئەڤ گرۆپە دھێتە گۆنەھباركرن ب ھندێ كو كلاسیك و كلاسیكخوازن، حەزا وان بۆ گھۆرینێ نینە ژبەر كو گھۆرین لاوازیا وان بەرجەستە دكەت و سیستەمێ نوو پێتڤی ب گەلەك كاركرن و مەزاختنا ھێز و شیانان ھەیە كو دبیتن تایبەتمەندیێن وەھا د واندا نەبن.
گرۆپەكێ دی ژ ڤان كاراكتەران ئەون یێن كو دبێژن ئەڤ سیستەمە ژلایێ كارگێریڤە لاوازی ھەنە و مە شك و گۆمان د برێڤەچوونا دروستا كاروباراندا ھەیە. بەرسڤا وەزارەت و سەرۆكاتیا زانكۆیێ ژی بۆ وانا ئەوە كو ئەڤە ھژمارەكا كەسانە كو حەزا بدەستڤە ئینانا پۆست و كورسیكان د ڤی سیستەمێ نوودا ھەبوون، یانژی ئەو كەسن یێن كو پۆستێن خۆ ژ دەستداین، ئەڤجا ژ دەرمانێ چ ژێ نەھاتنێ یێ تەسریحاتا ددەن. وەسا دھێتە گۆتن كو ئەگەر ڤان مرۆڤان پۆستێن نوو د سیستەمێ نوودا وەرگرتبان یانژی ھندەك ژوان پۆستێن خۆیێن كەڤن ژ دەست نەدابان دا نھۆ د باوەشا سیستەمیدا بێ دەنگ و تەنا مینن.
ئەڤە ھەمی ژلایەكێڤە، لێ بابەتێ سەرەكی ئەوە كا ئایا ئەڤا دبێژنێ ریفۆرم ل كیڤە دھێتە كرن؟ ئایا ھزر د سرۆشت و كەلتورێ وی جھیدا ھاتیە كرن ئەوێ كو دێ ئەڤ ریفۆرمە لێ سەرھلدەت؟ ئایا ھزر د چەوانیا كاركرنا سیستەمەكێ نوو دناڤا كۆمەكا سیستەمێن كەڤندا ھاتیە كرن؟ تا چ رادە دگەل ئاستێ ھزركرنا ڤان مرۆڤان دگونجیت؟
ژ لایەكێڤە ڤێراگەھشتن و خۆگەھاندن ب سیستەمێن نوو و مۆدرێن گەلەك گرنگە لێ دڤێتن ھەمی لایەنێن وێ ب ھووری بەرچاڤ بھێنە وەرگرتن و ڤەكۆلینەكا باش ل بابەتیدا بھێتە كرن. ئەم نابێژین كێ بریارا ریفۆرمێ دا و كێ بجھئینا، لێ دڤێت پرۆسێسا رازیبوونا ریفۆرمخوازان ژبۆ پەیادەكرنا ریفۆرمێ ب تێر و تەسەلی بھێتە ئاشكەراكرن و لایەنێن باش و پوزەتیڤێن ریفۆرمێ دیارببن. و ئەگەر ڤەكۆلینەك ھاتیە كرن كو ب رەنگەكێ زانستی ڤێ ریفۆرمێ ب فەر دزانیت بلا دیار ببیت و د ھەمان دەمدا ئەگەر بتنێ تاقیكرنەكە، ئەوژی دڤێت بھێتە گۆتن.
دبیتن ئێك ژ گرنگترین بابەتێن كو د پەیادەكرنا ڤی سیستەمیدا بھێتە پێش پەیوەندیكرنا ئێكسەرا ڤی سیستەمی بیت دگەل بیرۆكراسیەكا كلاسیك. ئانكو رۆھنتر بێژین، د دەمەكێدا كو ھەمی سازیێن دیێن كارگێری و جێبەجێكار د وەلاتیدا برەنگەكێ ترادسیۆنال پەیرەویا سیستەمێ كەڤن دكەن، د ھەمان دەمدا زانكۆ نەچارە د رێڤەبرنا پتریا كاروبارێن خۆدا پەیوەندیێ دگەل واندا بكەت و بڤی رەنگی ئێكسەر ل ھەڤدوو نەگەھشتن و ھەڤنەھاتنەكا مەزن روو ددەت. ب دەربرینەكا دی، ریفۆرم ھەست ب ھاڤیبوونێ دكەت دناڤا تەڤ سیستەمێن فۆرم كەڤندا.
لایەنەكێ دیێ باڵكێشێ ڤێ پێلا سەرھلدایی ئەوە كو د درووشمێن وێدا گازیا نووكرنا ماموستا و زانستێ وان سەرھلددەت. بۆ نموونە ئەگەر بەری نھا ماموستایەكێ زانكۆیێ بۆ ماوێ پێنج سالان یان پتر ب ئێك شێواز سەرەدەری دگەل بابەتێ خۆیێ زانستی كربا بێ كو چ پێشخستنا بێخیتە دناڤا پێكھاتە و نووكرنا وێدا، نھۆ چاڤدێرەك ھاتیە بناڤێ "دڵنیایی جۆری" كو ب ئاوایەكێ ئێكسەر كار د پێشخستنا مەنھەجی و زانستیكرنا ماموستایان دكەت و دەلیڤا ھەڵسەنگاندنا ماموستایان پەیدا دكەت و ئەڤ سەنگاندنە خۆ ژ ئالیێ فێرخوازانڤە ژی وەكو بنگەھێ سەرەكیێ زانستی دھێتەكرن. بڤی رەنگی ماموستا نەچارە بڤێت نەڤێت خۆ نوو بكەت و ل ژێدەر و پەیرەوێن باشتر و باشترێن گەھاندنێ بگەریێت ژبۆ وێ یەكێ كو ب كاروانی را بگەھیت.
ھزرەكا ب ڤی رەنگی دبیتن د گەلەك بیاڤێن دیێن جڤاكیدا ژی رۆلەكێ ئەكتیڤ بگێریت و ڤێ ریفۆرما ل سیستەمێ خواندنا بلند دا روو ددەت نەھێلیتە بتنێ. بۆ نموونە ئەگەر دڵنیایی جۆری ل سازیێن دیێن جڤاكیدا پەیرەو ببیت دبیتن رێژا باشتربوونێ گەلەك بلند ببیت. ئەگەر نھۆ ئەم بتنێ ھزر د مینبەرێن مزگەفتاندا بكەین و ئەو گۆتارا ژوێرێ دەردكەڤیت و رۆلێ كو ئەو گۆتار د ئاڤاكرن یان وێرانكرنا ھزرا جڤاكیدا دگێریت بەرچاڤ بكەین، دێ دیاربیت كا ریفۆرم چەندا گرنگە بۆ گۆتاربێژان. ئانكو باشتر بێژین خۆپێشخستن، نووكرن و ھوشیاری دڤێت بەرچاڤترین لایەنان بن یێن كو بھێنە پەیرەوكرن. ھەر بڤی رەنگی ریفۆرم دشێت گەلەكا باش بیت بۆ سیاسەتڤانان، بازاریان، خۆدانكاران، كابانیان، ...ھتد كو دشێن د پراكتیزەكرنا كارێ خۆدا باشتر و باشتر لێ بھێن. دوێ ھیڤیێداینە كو ئەگەر یا ساخلەم و باش بیت؛ ئەڤ ڤایرۆسێ ریفۆرمێ بلا یا ڤەگر بیت و گەلەك سازیێن دیژی ڤەگریت. ریفۆرم ل زانكۆیێ پیرۆز.
